Historia

Gród i zamek za panowania Piastów

Teren obecnej Oleśnicy był dobrym miejscem dla odpoczynku karawan kupieckich zmierzających z Wrocławia w kierunku Kalisza. W tej okolicy w X – XI w. zaczęli  osiedlać się rolnicy, handlarze i rzemieślnicy, powstaje zaczątek targu i kaplica. Wtedy zachodzi potrzeba administrowania tym terenem i  ściągania podatków – pojawia się zapewne jakiś przedstawiciel księcia wrocławskiego, który buduje obok niewielki gród dla siebie i kilku żołnierzy strzegących traktu i miru targowego. Początkowo gród otoczony był płotem, a potem palisadą z rowem lub fosą oraz zwodzonym mostem. Zatem gród otacza wał drewniano-ziemny. Wraz z  jego rozbudową staje się na początku XIII w. miejscem krótkotrwałych odwiedzin książąt wrocławskich. W 1230 r. po raz pierwszy wspomniana jest Oleśnica. W 1294 r. staje się własnością książąt głogowskich i rozpoczyna się okres przekształcenia go w budowlę ceglaną. W 1313 r. gród obejmuje  książę Bolesław, a w 1320 jego brat Konrad, który przebudowuje go w murowany zamek. Uwagę zwraca kształt zamku – rozmieszczony na nieregularnym czworoboku, zwrócony narożnikami na główne strony świata. Po wybudowaniu zamek ulegał częstym modernizacjom.
W zamku mieszkali i rządzili księstwem samodzielnie lub wspólnie do 1492 r. książęta piastowscy noszący to samo imię – Konrad. Z tego gotyckiego okresu zachowały się dwa zabytki – tarczownik i herb książąt oleśnickich.

Zamek za panowania Podiebradów

Po 1495 r. zamek zasiedlają Podiebradowie. Książę Jan Podiebrad w latach 1542 – 1562 przebudowuje zamek w stylu renesansowym. Druga faza obejmowała budowę tzw. Pałacu (1559 – 1562), podwyższenie wieży zamkowej (1561 r.) i budowę przedbramia – barbakanu (1563 r. )

Bratanek księcia Jana, książę Karol II podczas panowania w księstwie (1587 – 1617 r.) podejmuje znaczną rozbudowę i przebudowę zamku. To jemu zawdzięczamy dzisiejszą postac bryły zamku. W ramach tej rozbudowy wzniesiono:

• skrzydło wschodnie (1585 – 1586 r.) – pomiędzy I i II piętrem umieszczono sgraffito przedstawiające figurę klucznika, pojedynek rycerzy oraz herby księstw ziębicko-oleśnickiego i legnicko-brzeskiego,
• skrzydło południowe (1606 – 1608 r.),
• krużganki (1589 – 1600 r.), obiegają skrzydło wschodnie i wieżę,
• dekoracyjną bramę wjazdową z tarczami herbowymi na szczycie bramy. Płaskorzeźby przedstawiają medaliony z tarczami herbowymi księstwa ziębicko -oleśnickiego i dwóch żon księcia Karola II (Katarzyny Berkovej z Dube i Lipy oraz Elżbiety Magdaleny – córki Jerzego II – księcia legnicko-brzeskiego),
• bastiony obronne (1603 – 1610 r.),
• nowe drogi komunikacyjne łączące pałac z zamkiem, pałac z kościołem zamkowym i klatkę schodową pałacu (1616 r.).

Zamek za panowania Wirtembergów

Za ich czasów trwa przebudowa zamku na rezydencję pałacową. W tym celu na początku przeniesiono stajnie ze skrzydła wschodniego poza zamek. Sufity kilku sal ozdobiono dekoracjami stiukowymi, stropami i malowidłami. Dla lepszego oświetlenia niektórych sal – powiększono w nich okna. Rozpoczęto wprowadzać korytarze i w skrzydle wschodnim wybudowano klatkę schodową. Pomiędzy południowym skrzydłem zamku i stawem założono ogród w stylu francuskim (później angielskim) i wybudowano budynek oranżerii. Widoczne zmiany nastąpiły w skrzydle zachodnim – dach przybrał formę mansardową (ok. 1750 r.). W skrzydle północnym dobudowano nowe izby dla dworzan i obsługi.

Zamek za panowania Welfów

Pierwszy z Welfów – Fryderyk August objął księstwo w 1795 r. Dokonano nowych podziałów wewnątrz zamku. Skrzydło południowe przeznaczono na apartamenty księcia. Kontynuując dzieło poprzednika książę dużo uwagi poświęca parkowi zamkowemu. Jednak nie widząc możliwości dalszej rozbudowy zamku, rozbudowuje pałac w Szczodrem, który staje się po 1802 r. jego wspaniałą rezydencją. Zamek oleśnicki traci rangę książęcego. W latach 1816 – 1884 w skrzydle północnym zamku przebywają urzędnicy książęcy.

Zamek za panowania Hohenzollernów

W 1885 r. zamek oleśnicki staje się siedzibą każdego następcy tronu Cesarstwa Niemieckiego i Królestwa Prus – wzrosła jego ranga. W 1885 r. w zamku zapewniono ogrzewanie i oświetlenie. Do widocznych zmian wewnętrznych można zaliczyć m.in. podniesienie Sali myśliwskiej (obecnie rycerskiej), udekorowanie jej sufitu ornamentem sztukatorskim, a ścian drewnianą boazerią. Do widocznych zmian zewnętrznych należy m.in przeniesienie wjazdu do zamku na środek skrzydła północnego. W miejscu starego wjazdu umieszczono klatkę schodową ułatwiającą komunikację zamek – pałac. Ponadto wykonano nowy łącznik pałacu z zamkiem. Zamek po 1906 r. stanowił siedzibę letniego i zimowego wypoczynku następcy tronu Wilhelma, jego żony Cecylii i dzieci. Po abdykacji cesarza w 1918 r. w zamku zamieszkuje księżna Cecylia. W 1923 r. wraca z wygnania były następca tronu i zamek w 1926 r. staje się jego własnością.

Zamek po 1945 r.

W 1945 – 1946 r. zajmowany był przez oddział radzieckiego Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, zajmującego się zbieraniem i przygotowywaniem do transportu byłych alianckich jeńców wojennych. Zgrupowano w nim m.in. Francuzów i Włochów.

Od końca 1946 r. do połowy 1947 r. zamek był wykorzystywany przez Państwowy Urząd Repatriacyjny jako punkt zbiorczy wysiedlanych Niemców. W latach 1950 – 1953 miało w nim siedzibę Technikum Budowlano-Drogowe. Potem wykorzystywało go szereg instytucji, niedbających o utrzymanie dobrego stanu pomieszczeń.

W latach 1965 – 1975 trwały prace budowlane i konserwatorskie adaptujące zamek na potrzeby ZHP i muzeum. W latach 1971 – 1993 w części pałacowej istniało muzeum, będące filią Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu. W latach 1975 – 1992 zamek użytkuje Centralna Szkoła Instruktorów i Instruktorów Zuchowych ZHP. W 1992 r. przejmuje go Urząd Rejonowy w Oleśnicy, a rok później zostaje przekazany Komendzie Głównej OHP na utworzenie w nim Centrum Kształcenia i Wychowania. CKiW OHP użytkuje zamke do dnia dzisiejszego przeprowadzając niezbędne remonty i prace konserwatorskie.

Autor tekstu i herbów Marek Nienałtowski